Volkanizma ve Oluşum Türleri

Volkanizma Nedir?

Dünya’nın iç kısmında yüksek sıcaklık nedeniyle kayalar erir ve magma oluşur. Magma, yer kabuğundaki çatlaklardan yükselerek yeryüzüne ulaştığında artık lav adını alır. Bu süreçlerin tamamına “volkanizma” denir.

• Magma: Yer altında bulunan erimiş kayaç.
• Lav: Yeryüzüne çıkan magmanın adı.
• Volkan bacası: Magmanın çıktığı kanal.
• Krater: Lavların yüzeye ulaştığı ağız kısmı.
• Kül ve tüf: Patlamalarla dışarı atılan ince volkanik malzemeler.

Volkanizma genellikle levha sınırlarında görülür: okyanus ortası sırtları, dalma-batma (subdüksiyon) kuşakları ve sıcak noktalar.

Volkan Tipleri (Konilere Göre)

Volkan türleri, lavın akışkanlığına, patlama gücüne ve çıkan malzemenin türüne göre farklılık gösterir.

• Kalkan Volkanlar:
  Akıcı (bazaltik) lavların üst üste yayılmasından oluşur. Geniş tabanlı, basık ve kalkan şeklindedir.
  Örnek: Hawaii Adaları.
• Stratovolkanlar (Konik Volkanlar):
  Hem lav hem de kül tabakalarının birikmesiyle oluşur. Patlama şiddetleri yüksektir.
  Örnek: Vezüv, Fuji, Etna.
• Tüf Konileri ve Maarlar:
  Gaz patlamaları, su-magma etkileşimi veya buhar patlamalarıyla oluşan geniş çöküntülerdir.
  Örnek: Kapadokya’daki tüf konileri.
• Kül Konileri:
  Patlamalar sonucu fırlayan volkanik küllerin birikmesiyle oluşur.
• Kalderalar:
  Büyük patlamalar sonrası volkan tepesinin çökmesiyle oluşan dev kraterler.
  Örnek: Nemrut Kalderası.

Püskürme Türleri

Volkanların püskürme türü, magmanın yapısına ve içindeki gaz miktarına göre değişir.

• Akıcı (Efüzif) Püskürmeler:
  Lav akışları uzun mesafelere yayılır, patlama şiddeti düşüktür.
  Tipik olduğu yer: Okyanus ortası sırtları ve sıcak noktalar.
• Patlamalı (Eksplozif) Püskürmeler:
  Gaz oranı yüksek ve viskoz magmalarda görülür.
  Kül, ponza, taş parçaları ve gazlar şiddetle dışarı atılır.
  Tipik olduğu yer: Dalma-batma kuşakları.

Volkanik Malzemeler

• Lavlar: Bazaltik, andezitik ve riyolitik türleri bulunur.
• Kül ve tüf: İnce taneli volkanik malzeme.
• Volkan bombaları: Havada soğuyan büyük lav parçaları.
• Lav taşları: Bazalt, obsidyen, andezit gibi kayaçlar.

Kapadokya bölgesinin şekillenmesinde volkanik tüflerin büyük rolü vardır.

Türkiye’de Volkanizma

Türkiye jeolojik olarak genç bir bölgede yer aldığı için volkanik faaliyetler tarihsel dönemde etkili olmuştur. Doğu Anadolu yükseliminin yaşandığı bölgelerde volkanik dağlar yoğunlaşmıştır.

• Ağrı Dağı: Türkiye’nin en yüksek volkanik dağıdır.
• Erciyes: İç Anadolu’nun önemli stratovolkanıdır.
• Hasandağı: Geçmişte aktif olan büyük bir volkan konisi.
• Nemrut: Büyük bir kaldera gölüne sahip aktif volkan.
• Süphan: Van Gölü çevresinde yükselen volkanik dağ.

Türkiye’deki volkanizmanın nedeni, Anadolu’nun Arap ve Avrasya levhaları arasında sıkışması ve Doğu Anadolu’da yer kabuğunun incelmesidir.