Orojenez (Dağ Oluşumu)

Orojenez Nedir?

Orojenez, “dağ oluşumu” anlamına gelir ve kıtasal levhaların çarpışması, okyanusal levhaların dalması (subdüksiyon) ve kabukta meydana gelen sıkışma hareketleri sonucu gerçekleşir. Bu süreç, Dünya’nın en belirgin yer şekillerinden olan dağ sıralarının ortaya çıkmasını sağlar.

• Levhaların çarpışması → kıvrım dağları
• Faylanma ve blok hareketleri → kırık dağlar
• Yükselme ve sıkışma → genç dağ sistemleri

Kıvrım Dağları (Kıvrılma ile Oluşan Dağlar)

Kıvrım dağları, biriken tortul tabakaların yatay yönde sıkışması sonucu kıvrılarak yükselmeleriyle oluşur. Bu sıkışma, iki kıtasal levhanın çarpışması veya bir okyanusal levhanın kıtasal levhanın altına dalmasıyla ortaya çıkar.

• Antiklinal: Yukarıya doğru yükselmiş kıvrım tepeleri.
• Senklinal: Aşağı doğru çökmüş kıvrım çukurları.
• Oluşum kaynağı: Levha çarpışmaları ve sıkışma kuvvetleri.
• Dünya’daki örnekler: Alp Dağları, Himalayalar, And Dağları, Kayalık Dağları.

Himalayalar, Hint Levhası’nın Avrasya Levhası’na çarpması sonucu oluşmuş ve hâlâ yükselmeye devam eden genç bir kıvrım dağ sistemidir.

Kırık Dağlar (Horst – Graben Yapıları)

Yer kabuğunun gerilme kuvvetleri altında kırılması sonucunda bloklar halinde parçalanmasıyla oluşan dağlardır. Bu süreç sonucunda bazı bloklar yükselirken (horst), bazıları çöker (graben).

• Horst: Yükselen blok → Dağ oluşur.
• Graben: Çöken blok → Çukur ova veya vadi oluşur.
• Gerilme kuvvetlerinin etkisiyle oluşur.
• Örnekler: Büyük Rift Vadisi, Ege Bölgesi horst-graben sistemi.

Alp-Himalaya Orojenezi ve Türkiye

Türkiye, Dünya üzerindeki en genç ve en hareketli dağ oluşum kuşağı olan Alp-Himalaya Orojenezi üzerinde yer alır. Bu kuşak, Afrika, Arap ve Avrasya levhalarının birbirine yaklaşması ve Anadolu’nun sıkışması sonucunda oluşmuştur.

• Kuzey Anadolu Dağları: Avrasya Levhası’nın güney kenarında sıkışma sonucu oluşmuştur.
• Toros Dağları: Afrika Levhası’nın kuzeye doğru itilmesi sonucu kıvrılarak yükselmiştir.
• Doğu Anadolu: Arap Levhası’nın Anadolu’yu sıkıştırmasıyla yükselmiş genç bir alan.
• Deprem etkisi: Bölge aktif tektoniktir; büyük fay hatları buradan geçer.

Bu nedenle Türkiye, yüksek dağlık alanlara ve aktif deprem bölgelerine sahip bir ülkedir. Yükselme süreçleri hâlâ devam etmektedir.

Orojenez Sürecinin Sonuçları

Orojenez sadece dağları oluşturmakla kalmaz; aynı zamanda iklim, akarsu düzeni, yerleşme ve bitki örtüsü üzerinde de etkili olur.

• Yüksek dağlar → yağış artışı, iklim çeşitliliği
• Vadiler → akarsu ağının şekillenmesi
• Doğal sınırlar → ulaşım ve yerleşmede etkili
• Genç alanlar → deprem ve volkanizmanın yaygın olması