Levha Tektoniği ve Kıtaların Hareketi
Levha tektoniği, Dünya'nın dış kabuğunun büyük ve katı levhalardan oluştuğunu, bu levhaların ise mantodaki akımlar sayesinde sürekli hareket ettiğini açıklayan temel jeolojik teoridir. Bu teori, depremlerin, volkanların, dağların ve kıtaların geçmişteki konumlarının nedenlerini anlamamızda kilit rol oynar.
Dünya’nın Yapısı ve Levha Hareketlerinin Kaynağı
Dünya iç içe geçmiş katmanlardan oluşur. En dıştaki katı kabuk ile üst mantonun sert bölümü “litosfer”i oluşturur. Levhalar bu litosfer üzerinde yer alır ve altındaki yarı akışkan “astenosfer” üzerinde yavaşça kayar.
- Çekirdek: Aşırı sıcak ve yoğun. İç çekirdek katı, dış çekirdek sıvıdır. Isı üretimi konveksiyon akımlarını tetikler.
- Manto: Yarı akışkan yapıda olup konveksiyon akımları nedeniyle sürekli devinim içerisindedir.
- Litosfer: Kıtasal ve okyanusal kabuğun tamamı + üst mantonun katı kısmı.
- Astenosfer: Levhaların üzerinde kaydığı daha yumuşak, plastik özellikli tabaka.
- Hareketi oluşturan güçler: Konveksiyon akımları, levha çekme (slab pull) ve sırt itme (ridge push) kuvvetleri.
Bu hareketler çok yavaş olsa da (yılda 2–15 cm), milyonlarca yıl içinde kıtaların yerini tamamen değiştirecek kadar etkilidir.
Levha Sınır Tipleri ve Oluşan Jeolojik Yapılar
Levhalar arasındaki karşılıklı etkileşim türleri, Dünya’nın en önemli yeryüzü şekillerini ve doğal olaylarını oluşturur.
- 1) Yaklaşan (Konverjan) Sınırlar:
Levhalar çarpışır. Yoğun olan okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar.
Oluşan yapılar: derin okyanus hendekleri, volkanik yaylar, kıvrım dağları.
Örnekler: Mariana Çukuru, Japon Adaları, Himalaya Dağları. - 2) Uzaklaşan (Diverjan) Sınırlar:
Levhalar birbirinden ayrılır. Araya manto malzemesi yükselir ve yeni okyanus kabuğu oluşur.
Oluşan yapılar: okyanus ortası sırtları, rift vadileri.
Örnekler: Atlas Okyanusu Sırtı, Doğu Afrika Rift Vadisi. - 3) Yanal (Transform) Sınırlar:
Levhalar yan yana kayar. Ani kırılmalar büyük depremlere neden olur.
Örnekler: San Andreas Fayı, Anadolu Fayı.
Türkiye’nin deprem kuşağında olmasının ana nedeni, Avrasya, Arap ve Afrika levhaları arasında sıkışmış olmasıdır.
Kıtaların Kayması: Pangea’dan Günümüze
Kıtaların zaman içinde yer değiştirdiği fikri ilk kez Alfred Wegener tarafından ortaya atılmıştır. Wegener’e göre yaklaşık 250 milyon yıl önce tüm kıtalar “Pangea” adlı tek bir süper kıta hâlindeydi. Levha hareketleri sonucu Pangea parçalanmış ve günümüzdeki kıtalar ortaya çıkmıştır.
- Kıta kıyılarının şekil benzerliği: Güney Amerika ve Afrika’nın batı kıyıları neredeyse bir yapboz gibi birbiriyle uyumludur.
- Benzer fosiller: Aynı kara canlılarının fosillerine farklı kıtalarda rastlanmıştır (Mesosaurus örneği).
- Benzer dağ oluşumları: Atlas Okyanusu’nun karşı kıyılarında aynı yaş ve yapıda dağ sıraları bulunur.
- Eski iklim kanıtları: Şu an soğuk bölgelerde bulunan tropikal bitki fosilleri, kıtaların geçmişte farklı iklimlerde olduğunu gösterir.
- Manyetik bantlar: Okyanus tabanındaki manyetik çizgiler, yeni kabuk oluşumunun düzenli şekilde gerçekleştiğini kanıtlar.
Kıtaların hâlâ hareket ettiğini GPS ölçümleri açıkça göstermektedir. Örneğin Türkiye, yılda yaklaşık 2,5 cm hızla batıya doğru ilerlemektedir.
